Mushaf Kitâbetinde Hattat Tasarrufları
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.10428318Anahtar Kelimeler:
Kur’ân, Mushaf, Vahiy Kâtibi, Kırâat, Noktalama ve Harekeleme, Hattat tasarruflarıÖzet
Bu makalenin konusu, Hz. Peygamber döneminde yazılmasından başlamak üzere Hz. Osman döneminde istinsah edilmesi ile başlayan ve Abbâsîlerin ilk dönemlerinde Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî’nin (öl. 175/791) yaptığı çalışmalar ile son şeklini bulan Mushaf yazımı ve okumaya katkı sağlayan hareke, nokta vb. işaretlerdir. İsminin bir tecellisi olarak dünya üzerinde en çok okunan kitap olan Kur’ân-ı Kerîm, Hz. Peygamber’e vahyedilmeye başladığı ilk andan itibaren öncelikle ezberlenmek suretiyle kayıt altına alınmaya başlanmıştır. Başta Hz. Peygamber’in kendisi ve akabinde de sahabe tarafından ezberlenmek suretiyle ilk tescili sağlanan Kur’ân’ın, yazı konusunda mahir sahabilerin marifetiyle satırlara da aktarılarak başka bir surette de tescil edilmesi sağlanmıştı. Kur’ân ilimleri kitâbiyatında “vahiy kâtipleri” olarak söz edilen bu ilk dönem hattatları bugünkü şekil ve teknikle olmasa da Kur’ân’ı baştan sona çeşitli malzemeler üzerine yazmak suretiyle kayıt altına almışlardır. Başlangıçta bir kitap haline getirilmemiş olan bu yazılı malzemeler Hz. Ebûbekir döneminde derlenip bir araya getirilmiş ve nihâyetinde Hz. Osman döneminde tekrardan yazdırılmak suretiyle Mushaf haline getirilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’in ilk olarak yazıldığı ve daha sonra istinsah edildiği dönemlerde Arap yazısı, iskeleti benzer harfleri birbirinden ayıracak noktalar ve okumayı kolaylaştıracak harekelerden yoksundu. Birçok âyetin farklı şekillerde okunmasının yolunu açan bu durum, okuryazar olan Araplar arasında bile ihtilaflara neden olmuştur. Arap olmayanlar ise Arapçanın dil özelliklerine vakıf olmamaları hasebiyle Kur’ân okumada Araplara nazaran çok daha büyük güçlüklerle karşılaşmışlardır. Müslümanlar arasında önemli bir problem haline gelen bu meselenin çözümüne katkı sağlamak üzere Kur’ân’a öncelikle i′râbı gösteren işaretler konulmuş, akabinde yazılışı birbirine benzeyen harfler birbirinden farklı nokta konfigürasyonlarıyla kendilerine has formlara kavuşturulmuş, son olarak da Kur’ân metninin tamamen harekelenmesi ile kırâati kolaylaştırmaya matuf hattat tasarrufları ile metin günümüzdeki şekline kavuşturulmuştur. Ancak mushaf metni üzerinde gerçekleştirilen hattat tasarrufları her zaman kırâati kolaylaştırmaya matuf olmamıştır. Halîl b. Ahmed’in Kur’ân’ın klasik formu üzerinde harekeleme çalışmasını yaptığı dönemde Arap yazı sanatında da yazının estetik yönünü önceleyen bazı gelişmelere tanık olunmuştur. Özellikle hicrî ikinci asırdan başlamak üzere Arap yazı sanatında ortaya konan yenilikler Mushaf yazımında estetiğe yönelik hattat tasarruflarının önünü açmıştır. Sistemli bir hale gelinceye kadar yaklaşık beş asır devam eden bu gelişme süreci yazının estetik yönüne üst düzey katkı sağlamış olmasına rağmen maalesef zaman içerisinde estetik kaygısının baskın hale gelmesiyle kırâatte kolaylık sağlamak yerine zaman zaman yanlış okumalara yol açabilen kompozisyonların oluşmasına da sebep olmuştur.
Öne Çıkanlar
- Kur’ân-ı Kerîm Hz. Peygamber döneminde vahiy kâtiplerine yazdırılmıştır.
- Kur’ân-ı Kerîm hem ezberlenmek hem de yazmak suretiyle tescil edilmiştir.
- Kur’ân-ı Kerîm’in yazıldığı dönemdeki yazı harekesiz ve noktasız bir yazıdır.
- Erken dönem hattat tasarrufları Kur’ân okumayı kolaylaştırmayı hedeflemektedir.
- Hat sanatındaki gelişmeler yazıda estetik kaygıyı ön plana çıkarmıştır.
Referanslar
A’zamî, Muhammed Mustafa. Küttâbü’n-Nebî. Riyad: et-Tıbae el-Arabiyye es-Suûdiyye, 1981.
Ahmed Cevdet Paşa, Hulâsatü’l-beyân fî te’lîfi’l-Kur’ân. çev. Yaşar Akaslan. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
Benna, Ahmed b. Muhammed b. Abdülganî. İthâf-u fuzalâi’l-beşer bi’l-kırâati’l-erba’ate aşer. 4 cilt. Beyrut: Dâru’bn-u Hazm, 2010.
Çetin, Abdurrahman. Kur’an ilimleri ve Kur’an-ı Kerim tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
Çetin, Nihad M.. “Aklâm-ı Sitte”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/276-280. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
Dânî, Ebû Amr Osman b. Said. el-Muhkem fî naktı’l-mesâhif. thk. İzzet Hasen. Dımaşk: Daru’l-Fikr, 1986.
Derman, M. Uğur. “Hat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/427-437 İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Derman, M. Uğur. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/1-3 İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. Necah, Muhtasaru’t-tebyîn li hicâi’t-tenzîl. Medine: Mücemma’ Melik Fehd, 2002.
Elik, Hasan. Kur’an’ın Korunmuşluğu Üzerine. İstanbul: İFAV, 2009.
Eren, A. Cüneyt. Kolaylaştırılmış Arapça Grameri Sarf. İstanbul: Rağbet yayınları, 2016.
Hamed, Ganim Kaddûrî. el-Müyesser fî ilm-i resmi’l-Mushafi ve zabtihî. Cidde: Merkezu’d-Dirasâti ve’l-Ma’lûmâti’l-Kur’âniyye, 2016.
Hamed, Ganim Kaddûrî. “Resmü’l-Mushafi beyne’t-ta’lîli’l-lugaviyyi ve’t-tevcîhi’d-dilâliyyi”. Mecelletü Ulûmi’ş-şer’iyyeti ve’l-Lugati’l-Arabiyyeti 1 (Nisan 2016), 20-80.
Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdilkebîr b. Muhammed. et-Terâtibü’l-idâriyye. 5 cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
Kösesoy, Abdülvahap. el-İntisar Bağlamında Kur’an’ın Metinleşme Süreci. Ankara: Araştırma Yayınları, 2019.
Lebîb, Ebû Bekr Abdülganî. ed-Dürratü’s-sakîle fî şerh-i ebyâti’l-akîle. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2011.
Maksudoğlu, Mehmet. Arapça’yı Öğreten Kitap. İstanbul: Ensar Yayınları, 2013.
Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/242-248. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kırâat İlmi. Ankara: OTTO, 2016.
Abay, Muhammet. “Mushaf İmlasında Ali el-Kârî Tarzı Meselesi”. Usûl İslam Araştırmaları 23 (2015), 7-44.
Okumuş, Mesut. “Kur’an İmlasının Gelişim Süreci Üzerine Bazı Tespit ve Değerlendirmeler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi 9/17 (2010), 5-37.
Özkafa, Fatih. “Hat Sanatı Bakımından Mushaf Kitâbetinin Tarihi Seyri”. Marife 3 (Kış 2010), 307-326.
Serin, Muhittin. “Mushaf (Hat)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/248-254 İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Sertoğlu, M. Suat. “Vahiy Kâtibi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/447-449 İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Sicistanî, Ebubekir Abdullah b. Süleyman b. El Aş’es. Kitâbu’l-Mesâhif. thk. Ebû Üsame Selim b. Hilâlî. Kuveyt:
Müesseset-ü Guras, 2006.
Sindî, Ebû Tahir Abdü’l-Kayyûm Abdü’l-Gafûr. Safahât fî ulûmi’l-Kırâat. yy. el-Mektebetü’l-İmdâdiyye, 1994.
Gür, Süleyman. “Hüseyin b. Ali el-Amâsî’nin Resm-i Osmanî’ye Dair Risalesi”. Uluslararası Amasya Alimleri
Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Amasya: y.y., 2017, 254-279.
Watt, William Montgomery. Kur’an’a Giriş, çev. Süleyman Kalkan. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. Baskı, 1998.
Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya’kûb el-Abbasî. Târihu’l-Ya’kûbî. 2 cilt. Beyrut: yy., 1960.
Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdillah. el-Burhân f’î ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Daru’l-Marife, 1972.
Şen, Ziya. “Kur’an-ı Kerim’in yazılması”. Diyanet İlmî Dergi 46/1 (Ocak-Şubat-Mart 2010), 33-56.
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2023 Abdullah Refik Acar, Prof. Dr. Ali Rıza Gül
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
