Nahiv Usûlünün Gelişiminde Diğer Usûl İlimlerinin Etkileri
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.15777876Anahtar Kelimeler:
Arap Dili ve Belegatı, Usul, Nahiv, Hadis, Fıkıh, KelamÖzet
İslamiyet’in etki alanına giren milletlerle karşılıklı etkileşim halinde olduğu bir vakıadır. İslam devletinin ilk dönemlerinde Arapça olarak indirilmiş Kur'ân'ın farklı milletlere mensup insanlarca okunması ve anlaşılması sırasında çeşitli problemlerle karşılaşılmaktaydı. Bu problemlerden biri zamanla dilde ortaya çıkan lahn; yani dil hatalarıdır. İslam âlimleri, Arap dili gramer kurallarını ortaya koyup öğreterek bu probleme çözüm üretmeyi hedeflemişlerdir. Böylece daha doğru ve düzenli bir vaziyette dil eğitimi mümkün olacak, mevcutta Arap dilini kullananların, hata yapmalarının önüne geçeceklerdi. Nahiv ilmi İslami ilimler ile doğru orantılı bir şekilde gelişim gösteriyordu. Diğer İslami ilimler gibi ilahi muradın daha iyi anlaşılması, uygulanması ve öğretilmesi gibi benzer gâyeleri bulunuyordu. Nitekim hedefleri ve coğrafyası aynı olan bu ilimlerin problemleri de benzerlik taşıyordu. Bütün ilmî mecrâlar her geçen gün yeni problemler ile karşılaşıyordu. Bu noktada mevcut ilmî birikim yeni ihtiyaçlara karşılık veremiyordu. İlimler kendi mecrâlarında yeni hükümlere ihtiyaç duyuyorlardı. İşte bu çıkmaz, ilimler içerisinde usûl çalışmalarının ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Ortaya çıkan usûl ile nakli hükümler bir takım akli yöntemler ile yeniden işlenerek, yeni problemlere cevap üretiliyordu. Netice olarak yeni mesele ve problemler karşısında tıkanan ilimler yerine, her mesele ve problem ile daha da gelişen ilimler ortaya çıkıyordu. Bu ilimler, akli delillerin ışığında, kümülatif olarak büyüyen bir hal almıştı. Bu sayede fıkıh ilminin yanında fıkıh usûlü, hadîs ilminin yanında hadîs usûlü, tefsir ilminin yanında tefsir usûlü, kelâm ilminin yanında kelâm usûlü, nahiv ilminin yanında ise nahiv usûlü ortaya çıkmıştı. Ayrıca bu gelişme sürecinde etkileşim yalnızca ilimler ve usûlleri arasında yaşanmamıştır. Farklı ilimlerin usûlleri arasında da çift yönlü veri ve yöntem alışverişi meydana gelmiştir. Bu etkileşim örneklerine kelâm usûlü-fıkıh usûlü yahut hadis usûlü-nahiv usûlü gibi birçok örnek vermemiz mümkündür. Ancak bizler bu yazımızda özellikle nahiv usûlünün diğer usûl ilimleri ile ilişkisini ortaya koymaya çalışacağız. Öncelikle bu ilişkiyi saptamak amacıyla Suyûtî’nin el-İktirâh fî usûli’n-nahv adlı eserinde ortaya koyduğu nahiv usûlünü esas alacağız. Bu tercihin sebebi kendinden önceki nahiv âlimlerinin usûl görüşlerini toplayıp bir araya getirmesi, ardından aralarında tercihte bulunarak sonuç ortaya koymasıdır. Bu özellikleri ile söz konusu eser bizlere nahiv usûlü açısından kapsamlı bir çerçeve sunmaktadır. Fıkıh usûlü, hadîs usûlü, kelâm usûlü ve mantık ise nahiv usûlü içerisinde arayacağımız diğer ilimleri oluşturmaktadır. Bu çalışmanın amacı görece daha sonra ortaya çıkmış olan nahiv usûlünün diğer İslami ilimlerin usûl ilimlerinden ne derece etkilendiğini tespit etmektir. Nahiv usûlünün hangi ilmin usûlünden daha çok etkilenmiş olduğunu tespit etmektir. Yapılan araştırma sonucunda nahiv usûlünün diğer usûl ilimleri içerisinden en çok fıkıh usûlünden etkilendiği tespit edilmiştir. Bu etkilenme kaynak, ıstılah ve metodoloji bakımından daha belirgin olarak görünmektedir. Ayrıca nahiv usûlünü oluşturan çoğu kavram ve yöntemin bu ilimlerden bir nüve taşıdığı ortaya çıkarılmıştır.
Öne Çıkanlar
- Çalışma Nahiv usûlü alanında Türkiye'de yapılan az sayıdaki çalışmalardan biridir.
- Çalışma Nahiv usûlünün diğer usûllerden ne derece etkilendiğini ortaya koyması bakımından ilk sayılabilecek niteliktedir.
- Çalışmada İslami ilimlerin usûlleri toplu olarak ele alınmış ve değerlendirilmiştir.
- Çalışma nahiv usûlünü Suyûtî'nin el-İktirâh isimli eseri özelinde ele almıştır.
- Çalışmada nahiv usûlünün diğer İslami ilimlerden ve mantık ilminden ne derece etkilendiği ele alınmıştır.
Referanslar
Abdülhamid, İrfan. İslâm’da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları. Çev. M. Saim Yeprem. İstanbul: Marifet Yayınları, 1983.
Adî, Yahya b. Makàle fî tebyîni’l-fasl beyne sınâ‘ateyi’l-mantıki’l-felsefî ve’n-nahvi’l-arabî. nşr. Sahban Halifât. Ammân: Makàlât Yahyâ b. Adiyy el-Felsefiyye, 1988.
Âmidî, Ebû’l-Hasen Seyfuddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İhkâm fî Usûlü'l-Ahkâm. thk. Abdurrezzak Afîfî. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 2007. İFAV Yay.
Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yay., 2009.
Ayvallı, Ramazan. “Esbâbü Vürûdi’l-Hadîs”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Mart 2025. https://İslamansiklopedisi.Org.Tr/Esbabu-Vurudil-Hadis
Bâkîllânî, Ebu Bekr Muhammed. Kitâbu’t-Temhîdi’l-Evâil ve Telhîsu’d-Delâil. thk. Imâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Muessestu’l-Kutubu’s-Sekafiye, 1987.
Bâkîllânî, Ebu Bekr Muhammed. Kitâbu’t-Temhîdu’l-Evâil ve Telhisu’d-Delâil. thk. Richard Yusuf Mekârisî Yesuî. Beyrut: el-Mektebetu’ş-Şarkıyye, 1957.
Baloğlu, Adnan Bülent. “Mesâil”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/mesail
Başoğlu, Tuncay. “Sebr ve Taksim”, TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/sebr-ve-taksim
Bedir, Murteza. “er-Risâle”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Mart 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/er-risale--safii
Bedir, Murteza. “Mütekaddimîn ve Müteahhirîn”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21 Mart 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/mutekaddimin-ve-muteahhirin#1
Benli, Ali. Ebû İshâk Eş-Şâtıbî’de Nahiv Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
Cuveynî, Ebû’l-Me‘âlî. eş-Şâmil fî Usûli’d-Dîn. thk. Ali Sami en-Neşşar. İskenderiyye: Dâru’l-Maarif, 1969.
Çelebi, İlyas – Güdekli, Hayrettin Nebi. “Kelâm İlminin Ortaya Çıkışı ve Diğer İslâmî İlimlerle İlişkisi”. İslâmî İlimlerde Metodoloji– IV Temel İslâm İlimlerinin Ortaya Çıkışı ve Birbirleriyle İlişkileri. ed. İlyas Çelebi. 369-418. İstanbul: Ensar Nşriyat, 2014
Çelik, Abdullah. “Hicrî III. Asırda Hadis Usûlüne Kaynaklık Eden Eserler ve Özellikleri”. Dergiabant 6/11 (Haziran 2018),
Çetin, Abdurrahman. “Nesih”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/nesih--seriat#1
Çınar, Bayram. “İslam Kelâmcılarının Araştırma Yöntemleri”. Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi 5/3 (Aralık 2021), 395-419. https://doi.org/10.52115/apjir.972614.
Durmuş, İsmail. “Nahiv”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Mart 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/nahiv
Durusoy, Ali. “Nahiv-Mantık Tartışmaları Bağlamında Sekkâkî’nin Yeri ve Önemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (Şubat 2004).
el-Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd., İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000.
Eş’arî, Ebu’l-Hasan. Kitâbu’l-Lum’a fi’r-reddi alâ ehl-i’z-zeyğ ve’l-bid’a. nşr. Hammûde Zeki Gurâbe. Kahire: Matbaatu Mısr Şeriketi Musaheme Mısriye, 1955.
Emîn, Ahmed. Duha’l-İslâm. Kahire: Matba‘atu’l-i‘timâd, 1352/1934.
Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2010.
Emiroğlu, İbrahim. “Mantık”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/mantık
es-Süyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. el-İktirâh fî Usûli’n-Nahv. thk. Abdulhakim ʿAtiyye, 2. basım, İstanbul: Dârü’l-Beyrûtî, 1427/2006.
es-Süyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. el-Müzhir fî Ulûmi’l-Luga ve Envâihâ. thk. Muhammed Câdelmevlâ, Ali Muhammed Bîcâvî ve Muhammed Ebû’l-Fazl İbrahim, Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, tarihsiz.
eş-Şafii, Muhammed bin İdris. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Kahire 1358/1939.
Fârâbî, Ebû Nasr. İhsâʾü’l-ʿulûm. thk. Osman Muhammed Emîn. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1931.
Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbü’t-Tenbîh ala Sebîli’s-Saâde. nşr. Ca‘fer Âl-i Yasin. Beyrut: Dâru’l-Menâhil,
Gazzâlî. el-Munkiz mine’d-Dalâl. çev. Osman Arpaçukuru, İstanbul: Beyan Yayınları, 2018.
Gazzâlî. Makasıdu’l-Felâsife. thk. Süleyman Dünya. Kahire: Daru’l-Mearif, 1961.
Görmez, Mehmet. “Fıkhü’l-Hadîs”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/fikhul-hadis
İbn Cinnî, Ebû’l-Feth. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1983.
İbn Fûrek, Ebû Bekr. Mücerradü Makâlâti’ş-Şeyh Ebî’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret, Beyrut: Dâru’l-Maşrık 1987.
İbnu’l-Enbârî, Ebû’l-Berekât. Luma‘ el-Edille. nşr. Sa‘id el-Afgânî. Dımaşk: 1957.
İbnu’l-Enbârî, Ebu’l-Berekât. Nüzhetü’l-elibbâ’ fî tabakâti’l-üdebâ’. thk: İbrahim es-Sâmirî. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1985
Îcî, Adudüddîn. el-Mevâkıf fî ‘ilmi’l-Kelâm. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, tarihsiz.
Karagözoğlu, Mustafa Macit. “İlelü’l-Hadîs”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ilelul-hadis
Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Musa b. İyâz es-Sebtî. Tertîbu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik li-ma’rifeti a‘lâmi mezhebi Mâlik. thk. Sa‘îd Ahmed E‘râb. Rabat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1982. 7
Kırcı, Recep, - Erdoğan, Tunahan. “Hicri IV. Yüzyıl Gramercilerinin Nahiv Tanımları Bağlamında Sarf Nahiv İlişkisi”. Turkish Academic Research Review 6/3 (2021), 1214-1230.
Köksal, Asım Cüneyd - Dönmez, İbrahim Kâfi. “Usûl-İ Fıkıh”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Mart 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/usul-i-fikih
Mavil, Hikmet Yağlı. Ebû’l-Hasan el-Eş‘arî’nin Kelâm Sistemi ve Kaynakları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. Sahîhu Müslim. thk. Yâsir Hasen vd. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1. Baskı, 2012.
Türker, Ömer. “Eş‘arî Kelâmının Kırılma Noktası: Cüveynî’nin Yöntem Eleştirileri”. İslâm Araştırmaları Dergisi 19 (2008).
Türker, Sâdık. “Erken Klasik Arap Dilbilgisel Düşüncesinde (EKADD) Kıyâs ve Temelleri”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi 11 (Mart 2007).
Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadîs Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
Yücel, Ahmet. Başlangıçtan Günümüze Hadis Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.
Yücel, Ahmet. Hadîs Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi: Hicrî İlk Üç Asır. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1996.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 İrfan Kaya, Sinan Arslan
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
