Bağdat Baş Kadısı Ebû Abdillah ed-Dâmegānî’nin Mezhebî Kişiliği ve Dönemin Selçuklu Ülkesindeki Mu‘tezilî Politik Anlayışa Etkisi
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.14567447Anahtar Kelimeler:
İslam Mezhepleri Tarihi, Büyük Selçuklu Devleti, Dâmegānî, Baş Kadı, Hanefî-Mu‘tezilî, Bağdat.Özet
Büyük Selçukluların ilk dönemi Hanefî-Mu‘tezilî birlikteliğinin revaçta olduğu bir dönemdir. Sultan Tuğrul Bey döneminde Büyük Selçuklu coğrafyasında bu birliktelik önemli bir komumdadır. Bu iki ekolün birbiri ile uyum içinde olması hem siyasî hem de ilmî yönden kendisine dayanak bulmuştur. Siyasî yönden özellikle Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey ve onun veziri Amîdülmülk el-Kündürî önemli şahıslardır. Fakat bunun yanında konunun en önemli yönü, ilmî boyutudur. Konu bu açıdan ele alındığında siyasî boyutundan ziyade ilmî açıdan da bu birlikteliği destekleyen veya en azından bu birlikteliğin dönemin uleması tarafından nasıl değerlendirildiği açığa kavuşturulmalıdır. Konuyu irdelediğimizde karşımıza en önemli şahıs olarak Bağdat baş kadısı Ebû Abdillah Muhammed b. Ali b. Muhammed ed-Dâmegānî (ö. 478/1085) çıkmaktadır. Zira kendisi, Büyük Selçuklu devletinin kuruluş yıllarında yaklaşık otuz yıl Bağdat baş kadılığı yapmış, bu görevi süresince Hanefî-Mu‘tezilî politikalar Selçuklu ülkesinde revaç bulmuştur. Ayrıca kendisi Kādılkudât/Baş kadı olduğundan diğer kadıların atamasında söz sahibi biri olarak Hanefî-Mu‘tezilî politikaların Selçuklu ülkesinde yayılmasında da etkili olduğu anlaşılmaktadır. Bu araştırmada Büyük Selçuklu devletinin ilk döneminde Sultan Tuğrul Bey ve Sultan Alparslan dönemlerinde Hanefî-Mu‘tezilî politikaların Selçuklu ülkesinde etkili olmasında Ebû Abdillah ed-Dâmegānî’nin rolü ve Mu‘tezile mezhebiyle olan ilişkisi ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır.
Öne Çıkanlar
- Büyük Selçuklu Dönem din-siyaset ilişkisi birden fazla alternatife sahiptir. Kuruluş dönemi dikkate alındığında Tuğrul Bey döneminde Hanefî-Mu‘tezilî siyaset revaçta iken sonraki Sultan Alparslan döneminde bu uygulama Eş‘arî-Şâfiîlik düzlemine kaymıştır.
- Selçuklu dini siyasetinde en önemli aktörler başta Sultanlar olmak üzere vezirler ve kadılık görevlerine getirilen kişilerdir.
- Özellikle vezirler ve onların göreve getirdiği kadılar, ülkedeki dini siyaseti yöneten ve yönlendiren en önemli kişilerdir ki Bağdat baş kadısı Abdullah ed-Dâmegānî bunların en önemlilerinden biridir.
- Abdullah ed-Damegānî’nin mezhebi kimliği hakkında dile getirilen en önemli yön Hanefîliktir. Fakat onun döneminin genel siyasî seyri ve atanan kadılar ve medrese müderrisleri dikkate alındığında Mu‘tezilenin de önemli bir yer tuttuğu görülmektedir.
- Bu makale, Bağdat başkadısı Abdullah ed-Dâmegānî’nin Hanefîlik yönünün yanında Mu‘tezile ile olan ilişkisinin de ortaya çıkarılmasını amaçlamaktadır.
Referanslar
Akoğlu, Muharrem. Büveyhîler Döneminde Mu‘tezile. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
Apaydın, Yunus. “Kerhî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/285-287. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
Avcı, Metin. “Horasân Ve Mâverâünnehir Ulemâsı Arasında Ebû Hanîfe Algısı”. Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi 30 (2021).
Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu‘tezile Ekolü, Tarihi ve Öğretisi. 2.Baskı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2023.
Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Literatur, (GAL). Leiden: E. J. Brill, 1937.
Çetin, Esma. Dâmegānî’nin el-Vucûh ve’n-Nezâir İsimli Eserindeki Metodu. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Ebû Zehra, Muhammed. Târîhu’l-Mezâhibi’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l Arabî, ts.
Ebû Zehra, Muhammed. İslâm’da Siyasi, İitikadi ve Fıhki Mezhepler Tarihi. çev. Hasan Karakaya-Kerim Aytekin-Abdülkadir Şener. İstanbul: ts.
Ed-Dâmegānî, Ebû Abdillah Hüseyin b. Muhammed. el-Vücûh ve’n-Nezâir li lfâzi Kitâbillâhi’l- azîz ve me‘ânîhâ. nşr. Fâtıma Yusuf el-Haymî. Dımaşk: Mektebetü’l-Fârâbî, 1998.
Hatib el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd (Târîhu Medineti’s-Selâm). thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: 1422/2002.
İbn Asâkîr, Ebû’l-Kāsım Ali b. El-Hasen el-Hibetullah. Tebyînü kezibi’l-Müfterî fîmâ ünsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasen el-Eş‘arî. thk. Muhammed Zahid el-Kevserî. Dımaşk: 1347/1979.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fida İmadüddîn İsmail b. Şihabuddîn Ömer. el-Bidâye ve’n nihâye. nşr. Hasan Abdülmannân. Beyrut: Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye, 1411/1990.
İbn Tağriberdi, Cemaleddin Ebû Mehâsin Yusuf. en-Nucûmu’z-zâhira fî mulûki Mısr ve’l-Kāhira. Kahire: 1353/1935.
İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemalüddîn Abdurrahman b. Ali. Nüzhetü’l-ayinü’n nevâzîr. nşr. Muhammed Abdülkerim Kazım er-Râzî, Beyrut: 1987.
İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemalüddîn Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam fî Târîhu’l-Ümem ve’l Mulûk. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.
İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed Abdülkerim. el-Lübâb fî tehzîbi’l-Ensâb. Beyrut: Dâru Sâdır, 1400/1980.
İbnü’l-İmâd, Ebû’l-Felâh Abdülhay el-Hanbelî. Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men zeheb. thk. A. el- Arnavut-M. El-Arnavut. Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1986.
İsmail Paşa el-Bağdâdî. Hediyyetü’l-Ârifîn Esâi’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn. İslâmiyye, İstanbul: Mektebetü’l-İslâmiyye, 1951.
Kallek, Cengiz. “Dâmegānî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/453-454. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Kara, Seyfullah. Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
Koca, Ferhat. “Selçukluların İslam Hukuk Mezheplerine Bakışı”. I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi. Konya: 2001, 29-52.
Kureşî, Muhyiddîn Ebû Muhammed Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakāti’l- Hanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. Beyrut: 1993.
Leknevî, Ebû’l-Hasenât Muhammed b. Abdülhay. el-Fevâidü’l-behiyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye. thk. A. ez-Za’bî. Beyrut: 1418-1998.
Ocak, Ahmet. Selçukluların Dini Siyaseti ve İslâm Âlemi-(1040-1092). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
Piyadeoğlu, Cihan. Büyük Selçuklular Döneminde Horasan (1040-1157). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
Râvendî, Ebû Bekr Necmuddîn Muhammed b. Ali b. Süleyman. Râhâtü’s-südûr ve Âyâtü’s-sürûr I. “Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alametleri”. çev. Ahmet Ateş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.
Safedî, Selahaddin Halil b. Îbek. Kitâbü’l-Vâfi el-Vefâyât, thk. Eymen Fuad Seyyid. Beyrut: 1411/1991.
Sem’ânî, Ebûs-Sa’d Abdüklerim b. Muhammed el-Mervezî. el-Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Abdullah el- Bârûdî. Beyrut: Dâru’l-Cinân, 1988.
Subkî, Tacuddîn Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkāfî. Tabakātü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. thk. El-Hulv M. Muhammed el-Tanahî. Halep: Matbaatü İsa el-Halebî, 1964-1968.
Suyûtî, Celalettin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-İtkān fî ulûmi’l-Kur’ân I-II. nşr. Mustafa Rayb el-Buğa. Beyrut: 2002.
Taşköprüzâde, Usamuddîn Ebû’l-Hayr Ahmed b. Mustafa. Miftahu’s-Sa’âde ve Misbâhu’s-siyâde fî Mevzuati’l-Ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 1422/2002.
Yavuz, Ömer Abdullah. “Büyük Selçuklu Devletinin Kuruluş Devrinde Mezhep Politikaları”. Bilimname (2017/2), 34/511-532.
Yeşildal, Hamza. Büyük Selçuklu Dönemi Din-Siyaset İlişkisi, Mu‘tezile-Hanefîlik Bağlamında. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
ez-Zehebî, Ebû Abdillah Şemşuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman et-Türkmânî ed-Dışmakî. el- İber fî Haberi men Ğaber. thk. Ebû Hacir Muhammed es-Sa’îd b. Besyûnî Zağlûl, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405-1985.
Zehebî, Ebû Abdillah Şemşuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman et-Türkmânî ed- Dışmakî. Siyeru A’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavuti-İbrahim ez-Zübeyk, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.
Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân I-IV. nşr. Muhammed Ebû’l- Fadl İbrahim, Beyrut: 1972.
Ziriklî, Ebû Gays Muhammed b. Hayrettin ed-Dımaşkî. el-A’lâm Kāmûsi terâcîm li eşhuri Ricâli ve’n- Nisâi mine’l-Arab ve’l-Musta’ribîn ve’l-Müsteşrikîn. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.
İndir
Yayınlanmış
Sürüm
- 2025-02-05 (2)
- 2024-12-29 (1)
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2024 Hamza YEŞİLDAL
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
