Şeyhülislâm Yahyâ Divanı’nda Tasavvufî Remizlerin Kullanılışı: Sâkînâme Örneği
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.18050243Anahtar Kelimeler:
Tasavvuf, Divan Edebiyatı, Remiz, Şeyhülislâm Yahyâ, Sâkînâme.Özet
XVII. yüzyıl şairlerinden Şeyhülislâm Yahyâ’nın (ö. 1053/1644) devrinin edebî zevkini yansıtan en önemli eserlerinden biri, Divan’ıdır. Divan’ında yer alan Sâkînâme, mesnevi nazım şekliyle yazılmış olup 77 beyitten oluşur ve diğer sâkînâmelerden farklı olarak bölümlere ayrılmaz. Şair, Sâkînâme’sini tasavvuf yolculuğunun dili olarak ele alır ve şiirine elestbezminin şarabıyla sarhoş olmuş kişiyi meyhâneye davet ederek başlar. Ardından kadehi, meyhâne kapısını ve kandilini betimler. Daha sonra şarabın niteliklerini sıralar. Ara beyitlerde sâkîye hitap eden dizeler yer alır. Eserin sonunda ise şair, mahlasını zikrederek bu şiirin sohbet meclislerinde coşku ve teğanniyle okunmasını tavsiye eder. Mutasavvıfların geliştirdikleri remizler, bir tür “sır yolculuğu” olarak nitelendirilebilecek seyrüsülûkun ifade aracı haline gelmiştir. Tasavvuf, bu remizler ve bazen de ıstılahlar aracılığıyla mânevî dünyasını şiire taşımıştır. Bu çalışmada zikredilen remizler; ilahi aşk, seyrüsülûk, mürşid, tekke, manevî terbiye gibi tasavvufî karşılıklarıyla ilişkilendirilmiştir. Sâkînâme’de“şarap” iki yerde geçmekte olup aynı anlamı çağrıştıran mey, peymâne, câm ve bâde gibi kelimeler eserin anlam omurgasını oluşturur. Mezkûr kelimeler yirmidokuz yerde; aşk üç; meykede, meyhâne beş, sâkî kelimesi ise ondört kez kullanılmıştır. Bu kavramlar, iç içe geçmiş anlamlar taşısa da kavram yakınlığı ve bütünlüğü bakımından “şarap”, “sâkî” ve “meyhâne” başlıkları altında sınıflandırılmıştır. Zira bu remizler, kendi içinde bir anlam bütünlüğü oluşturur. Böyle bir yaklaşım, şairin bu kavramlara yüklediği tasavvufî anlamı çözümlemede temel ölçüt olacaktır. Şeyhülislâm Yahyâ’nın Divan’ında genellikle dinî-tasavvufî konulara yer vermediği ifade edilmiş ve tasavvufî şiir alanındaki katkıları sınırlı sayıda akademik çalışma tarafından incelenmiştir. Bu çalışma, Sâkînâme’de şairin tasavvufî remizleri nasıl yorumladığını göstermesi ve Divan’ına da yansıyan poetik anlayışını kavrama açısından önemli bir katkı sağlamaktadır. Zira Sâkînâme’de tespit edilen tasavvufî remizlerin Divan’ın genel poetik anlayışıyla kavramsal bir bütünlük arz etmesi, şairin dinî-tasavvufî konulara yer vermediği yönündeki yaygın kanının yeniden değerlendirilmesini gerekli kılmaktadır. Ayrıca Sâkînâme, XVII. yüzyılın edebî zevkini ve tasavvuf merkezli şiir geleneğini dönemin estetik anlayışıyla değerlendirmede dikkate değer bir metin olarak öne çıkmaktadır. Metin boyunca kullanılan remizlerin sayısal yoğunluğu ve kavramsal bütünlüğü, eserin tematik bir incelemeye elverişli yapısını ortaya koymaktadır. Bu durum, mevcut çalışmayı yalnızca bir şarap-sâkî-meyhâne tasvirinin ötesine taşıyarak tasavvufî geleneğin sembolik dili hâline getirmektedir.
Anahtar Kelimeler: Tasavvuf, Divan Edebiyatı, Remiz, Şeyhülislâm Yahyâ, Sâkînâme.
Öne Çıkanlar
- Çalışmanın Şeyhülislâm Yahyâ’ya dair tasavvuf alanında az sayıdaki araştırmalardan biri olması
- Çalışmada Şeyhülislâm Yahyâ’nın tasavvufî yaklaşımına dair bilgiler sunması
- Divan edebiyatı geleneğinde kullanılan remizlerin tasavvufî manalar sunması
- Sâkînâme’deki ana remiz kümelerinin (şarap, sâkî ve meyhâne vb.) tasavvufî ıstılahlarla karşılığının ilişkilendirilmesi
- Sâkînâme’de yer alan remizlerin yalnızca divan edebiyatı geleneğine ait bir malzeme olmaması; şairin tasavvufî yönelişi ve terbiyeyi sahneleyen bir anlam iskeleti kurması
Referanslar
Akın, Ertuğrul. Şeyhülislâm Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi’nin (ö. 1053/1644) Fetvaları ve Fıkhî Analizi (İbadetler, Aile ve Ceza Hukuku Özelinde Bir İnceleme). Çanakkale: Çanakkale OnSekiz Mart Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
Aktepe, M. Münir. “Kemankeş Ali Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/248. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
Akyol, Ercan – Benli, Ali. “Odesto a Rûmî Qâdî in GreaterSyriaandEgypt: Literary Networks SurroundingZekeriyyâzâdeYahyâ Efendi (1561-1644)”. Der Islam 102/1 (2025), 211-248. https://doi.org/10.1515/islam-2025-0007
Altunsu, Abdülkadir. Osmanlı Şeyhülislâmları. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1. Basım 1972.
Arı, Ahmet. “Divan Edebiyatı’nda Dinî-Tasavvufi Şiir Tasnifi ve Şeyhülislâm Yahyâ’nın Şiiri”. SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi/8 (2003), 113-126.
Ay, Alper. “Bir Bakışın Serencâmı: Edebiyatta Gamze Tasavvufta Nazar”. İstem 21/42 (2023), 165-184.
Bahadır, Savaşkan Cem.“Şeyhülislâm Bir Şairde “Şarap” Kavramı: Şeyhülislâm Yahyâ Bey’in “Disünler” Redifli Gazeli”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research 7/30, (2014), 44-54.
Bayraktutan, Lütfi. “Divan Şiirinde Sevgiliye Mahsus Estetik Motifler-III”.Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakülteleri Dergisi VII/2 (1992), 83-92.
Bayraktutan, Lütfi. Şeyhülislâm Yahyâ Divanından Seçmeler. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1. Basım, 1990.
Bilgin, Azmi. “Tasavvuf ve Tekke Edebiyatı”.İlmî Araştırmalar 1 (1995), 61-82.
Bilkan, Ali Fuat. Fakihler ve Sofuların Kavgası. İstanbul: İletişim Yayınları, 1. Basım, 2016.
Bozkurt, Kenan. “Şeyhülislâm Yahyâ’nın Şiirlerinde Püritenizm Eleştirisi”. EuroasıaJournal of SocıalScıences, Sosyal Bilimler Kongresi Kitabı. ed. Abdulsemet Aydın. 560-575. Diyarbakır: Ubak Yayınevi, 2019.
Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2. Basım, 2004.
Ceyhan, Adem. “17. Asır Mevlevi Edebiyatından Bir Portre: Antalyalı Âdem Dede (1591-1653)”. Türkiyat Mecmuası (Bahar 2011), 141-166.
Ceyhan, Semih. İsmail Ankaravî ve Mesnevî Şerhi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
Ceylan, Ömür. “Tasavvufi Şiirin Poetikasına Doğru: Tasavvufi Istılah ve Remizlerin Poetik Değeri Üzerine”. Dîvân Toplantıları-I: Mazmûndan Poetikaya. (2020), 98-101.
Ceylan, Ömür. Tasavvufi Şiir Şerhleri. İstanbul: Kapı Yayınları, 3. Basım, 2007.
Chıttıck, WıllıamC. -Murata, Sachıko. İslâm’ın Vizyonu. çev. Turan Koç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
Çapan, Pervin. Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, 2005.
Çayıldak, Özlem - Kavruk, Hasan. “Sâkî-Nâmelerde Şarap Tasvirleri”. Turkish Studies 13/5 (Aralık 2017), 79-109. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12781.
Demir, Yavuz. “Şeyhülislâm Yahyâ Efendi ve Sâkinâmesi”. Milli Kültür 62 (Eylül 1988), 34-38.
Demirtaş, H. Necati. Şeyhülislâm Yahyâ Efendi Divânı Şerhi. İstanbul: Akıl Fikir Yayınları, 2016.
Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi, 33. Basım, 2017.
Dinçer Berdibek, Zeynep. Şeyhülislâm YahyâDivânı’nın Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2018.
Durmuş, Ali. “XVII. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Kadızâdeliler Sivasîler Arasında Musâfaha-İnhinâ Tartışmaları”. Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi 5/1 (Nisan 2021), 44-60. https://doi.org/10.52115/apjir.889517.
Erdoğan Taş, Mehtap. Güzellik Unsurlarıyla Divan Şiirinde Sevgili. İstanbul: Kitabevi, 2. Basım, 2018.
Ertem, Rekin. Şeyhülislâm Yahyâ Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1995.
Eynir, Ali. Şeyhülislâm Yahyâ Divanında Soyut Unsurlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Fâizî, Kafzâde. Divân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi. Fatih Koleksiyonu, 3888-002, 75a. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/242238.
Gıbb, E.J. W. Osmanlı Şiir Tarihi. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1943.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2004.
Güzel, Abdurrahman. Dini-Tasavvufi Türk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları, 8. Basım 2015.
Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfü’l-Mahcûb. çev. Mahmud Ahmed Mâdî Ebû’l-Azâim, thk. Ahmed Abdurrahim Es Sayih - Tevfik Ali Vehbe. Kahire: Mektebetü’s-sekafet’d-diniyye, 1428/2007.
İbn Kazib b. ElBan. el-Mevâkıfu’l-ilahiyye. ed.Asım İbrahim el-Keyyâlî. Lübnan: KitabuNaşirun, 1. Basım, 1424/2016.
İnal, İbnü’l-Emin Mahmud Kemal. Divân-ı Yahyâ. İstanbul: Matbai Âmire, 1334.
Kâşânî, Abdürrezzâk. Istılâhâtu’s-sûfiyye. thk. Muhammed Kemal İbrahim Cafer. Kum: İntişârât-ı Bîdâr, 1370.
Kavruk, Hasan. “Şeyhülislâm Yahya”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. 18/349-355. Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi-Kültür Turizm Bakanlığı, 2022.
Kavruk, Hasan. Şeyhülislâm Yahyâ Divânı. Ankara: MEB Yayınları, 3. Basım, 2023.
Kaya, Bayram Ali. “Yahyâ Efendi, Zekeriyyâzâde”.Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/245-246.İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Kayaokay, İlyas. “Şeyhülislâm Yahyâ İçin Yazılan Kasideler”. Millî Kültür Araştırmaları Dergisi (MİKAD) I/2 (Aralık 2017), 108-159.
Kılıç, Mahmud Erol. Hayatın Satır Araları. İstanbul: Sûfî Kitap, 1. Basım, 2013.
Konuk, Ahmed Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. haz. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın. İstanbul: Kitabevi, 2011, I-XIII.
Kuşeyrî, Abdülkerim. er-Risâletü’l-kuşeyriyye fi ilmi’tasavvuf. thk. Maruf Mustafa Zeyruk. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 1461/2001.
Levend, Agâh Sırrı. Edebiyat Tarihi Dersleri. İstanbul: Kanaat Kitabevi, 4. Basım, 1938.
Levend, Ağah Sırrı. Divan Edebiyatı Kelimeler Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1. Basım, 2015.
Macit, Muhsin - Soldan, Uğur. Edebiyat Bilgi ve Teorileri El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2004.
Mehmed Süreyya. “Yahya Efendi (Zekeriyya-Zâde)”. Sicill-i Osmanî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye. Haz. Orhan Hülagü- Mustafa Ekincikli- Hamdi Savaş, I-V/2: 238-239. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1998.
Mısrî, Niyâzî. Risâle-i tasavvuf ve imanî taklidî ve takhikî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertev Paşa, 00261M-003, 13b. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/318789
Muhibbî, Muhammed b. Fazlullahed-Dımaşki. Hülâsatü’l-eser fi a’yani’l-karni’l-hadi aşer. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
Naci, Muallim. Osmanlı Şairleri. haz. Cemal Kurnaz, İstanbul: MEB Yayınları, 1995.
Naimâ Mustafa Efendi. Târîh-i Nâimâ. haz. Mehmet İpşirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
Okatan, Halil İbrahim. Kafzade Fâizî Hayatı Eserleri Sanatı - Tenkitli Divan Metni. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. Ankara: Kapı Yayınları, 14. Basım, 2005.
Pürcevâdî, Nasrullah. Can Esintisi İslamda Şiir Metafiziği. çev. Hicabi Kırlangıç. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
Râzî, Muhammed b. EbiBekr b. Abdilkadir. Muhtâru’s-sıhâh. haz. Yusuf Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 3. Basım, 1418/1997.
Safi Arpaguş. “Galata Mevlevîhanesi”, Büyük İstanbul Tarihi. İstanbul: İBB Kültür A.Ş., 2015, V/287-293.
Sami, Şemseddin. Kâmûs-u Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2010.
Solmaz, Süleyman. Şeyhülislâm Yahyâ Efendi Hayatı, Sanatı, Eserleri. Ankara: Akçağ Yayınları, 2. Basım, 2018.
Süer, Fatih Ramazan. Sivâsîlerin Piri Şemseddin Sivâsî. İstanbul: Ketebe Yayınları, 1. Basım, 2018.
Sühreverdî, Ebû Hafs Şehâbeddin Ömer. Avârifu’l-meârif. Mısır: el-Mektebetü’l-allamiyye, 1358/1939.
Şahin, Özlem. “Bâkî Divanı’nda Gamze”.Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 6/1 (Mart 2023),170-205. https://doi.org/10.58659/estad.1257959
Şentürk, Ahmet Atillâ. Osmanlı Şiiri Kılavuzu. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 1. Basım, 2021.
Şeyhi Mehmed Efendi. Vekâyi’ul-fuzalâ Şeyhî’nin Şakâ’ik Zeyli. haz. Ramazan Ekinci. ed: Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2018.
Tonga, Aydın. Osmanlı’nın Paralel Devleti Kadızadeliler. İstanbul: Doğu Kitabevi, 2017.
Toprak, Muhbet. Şeyhülislâm Bahayi Divanı Şerhi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Uludağ, Erdoğan. “Divan edebiyatı Türlerinden Sâkînâmeler ve Şeyhülislâm Bahayi’ninSâkînâmesi”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 9 (1998), 49-64.
Uludağ, Erdoğan. “Şeyhülislâm Bahâyî Divânı’nda Şahsiyetler”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 5/3 (Aralık 2022), 1200-1259.
Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 1. Basım, 2012.
Uraz, Murat. Şeyhülislâm Yahyâ. İstanbul: Tefeyyüz Kitabhanesi, 1944.
Üstüner, Kaplan. “Divan Şiirinde Tasavvuf (14. ve 15. yy. Divanlarına Göre)”.38. ICANAS: Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Bildiriler IV (2008), 1759-1776.
Üstüner, Kaplan. Divan Şiirinde Tasavvuf. Ankara: Birleşik Yayınları, 1. Basım, 2007.
Yasak, Yeliz. Şeyhülislâm Yahyâ Divân’ında Aşk. Edirne: Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
Yılmaz, Mehmet. Edebiyatımızda İslamî Kaynaklı Sözler-Ansiklopedik Sözlük. İstanbul: Enderun Kitabevi 1992.
Yılmazer, Ziya. “Murad IV”.Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/79-180. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
Yüce, Seybetullah. Tasavvuf Kültüründe Hz. Süleyman. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
Yücer, Hür Mahmut. “Eyüp’te Medfun Kadızâde Mehmet Tahir Efendi ve Bir Eseri”. Eyüp Sultan Sempozyumu VIII Tebliğler, İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları. 2004, 50-63.
Zavotçu, Gencay. Klasik Türk Edebiyatı Sözlüğü. İstanbul: Kesit Yayınları, 1. Basım, 2013.
Zübeyiroğlu, Ruhsar. Mecmau’t-teracim Mehmet Tevfik Efendi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1989.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2025 Fatma Esen, Sevim Yılmaz
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
